भिडियो हेर्न तल को बक्समा क्लिक गर्नुहोस

जेष्ठ २५, २०७३-

जेठको पहिलो हप्ता नेपालका सञ्चार माध्यममा नेपालको पेट्रोलियम खानीसम्बन्धी केही समाचारहरू प्रमुखतासाथ छापिए ।

एउटा समाचार थियो, उद्योगमन्त्री सोमप्रसाद पाण्डेसहितको चिनियाँ र नेपालीसहितको प्राविधिक टोलीले दैलेख, सुर्खेत, बुटवल, पाल्पा, चतरा, बराह क्षेत्र र मोरङको राधानगरमा अध्ययन-अनुसन्धान गरिसकेर फर्केको र नेपाल सरकारलाई प्रतिवेदन बुझाउन लागेको । अर्को थियो, प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको भनाइ, ‘दुई वर्षमा नेपालकै पेट्रोल’ ।

भर्खरै भारतको नाकाबन्दीबाट तङ्ग्रिन लागेको नेपालीका लागि योभन्दा सुखद समाचार अर्को के हुनसक्छ ? तर एउटा भूगर्भविद र पेट्रोलियम खानीसम्बन्धी थोरैमात्र पनि ज्ञान भएको व्यक्तिलाई यी समाचार पढ्दा केही असहज महसुस भएको छ ।

पहिलो समाचारमा भनिएझैं एक हप्ताको स्थलगत भ्रमणबाट पेट्रोलियम खानी अध्ययन-अनुसन्धान सम्भव छैन । दोस्रो, दुई वर्षमा नेपालकै पेट्रोल प्रयोग गर्न प्राविधिक दृष्टिले असम्भव छ । साँच्चिकै नेपालको पेट्रोलियम उत्खनन र प्रयोगमा कति वर्ष लाग्ला त ?

यस लेखमा पेट्रोलियम खोजीदेखि प्रयोगसम्म आइपुग्दा पार गर्नुपर्ने जटिल प्रक्रिया र यसका लागि लाग्ने अनुमानित समयावधिका बारेमा चर्चा गरिएको छ । पेट्रोलियम खानीको अन्वेषणदेखि उत्पादन र बजारीकरणसम्मको प्रक्रिया अत्यन्त जटिल, महङ्गो र समय लाग्ने प्रक्रिया हो ।

पेट्रोलियम उत्पादन जीवन चक्रलाई अपस्ट्रिम, मिडस्ट्रिम र डाउनस्ट्रिम प्रक्रिया गरी ३ तह विभाजन गरिएको छ र जीवन चक्रमा प्रोस्पेक्टिङ (अन्वेषण), पहुँच स्थापना, ड्रिलिङ, डेभलपमेन्ट एन्ड प्रोडक्सन, ढुवानी, प्रशोधन र बिक्री-वितरण गरी जम्मा ७ खुड्किला पार गर्नुपर्ने हुन्छ ।

१. प्रोस्पेक्टिङ (अन्वेषण)
प्रोस्पेक्टिङ (अन्वेषण) वा खोजीकार्य पेट्रोलियम उत्पादनको प्रारम्भिक र सबैभन्दा जटिल कार्य हो ।

यसका लागि भूगर्भविद (जियोलोजिस्ट), भूभौतिकविद (जियोफिजिसिस्ट), भूरसायनविद (जियोकेमिस्ट), पेट्रोकेमिस्ट, ड्रिलर, माइन्रि इन्जिनियर, रसायनविद आदिको संलग्नता आवश्यकता पर्छ । पेट्रोलियम खानी सामान्यतया जमिनदेखि १ किमिदेखि १० किमिसम्म गहिराइमा रहेका हुनसक्छन् ।

कहिलेकाहीं प्राकृतिक ग्यास र कच्चा तेल जमिनमुनिको अत्यधिक चापका कारण छिद्र र दरारहरूमार्फत जमिनसम्म रसाएर पनि आइपुगेको हुन्छ । यसले जमिनमुनि कहीं पेट्रोलियम खानी भएको संकेत त गर्छ, तर कति टाढा र गहिराइमा उक्त खानी छ भन्ने यकिन संकेत गर्दैन ।

उदाहरणका लागि नेपालको दैलेख जिल्लाका श्रीस्थान, नाभिस्थान र पादुकास्थान लगायतका ४५ ठाउँबाट प्राकृतिक ग्यास र कच्चा तेल रसाएको भेटिएको छ । तर यसको अर्थ पेट्रोलियम खानी दैलेखको सतहमुनि नै हुनुपर्छ भन्ने छैन । यो अन्य कतै कैयौं किमि टाढाबाट बहेर आएको पनि हुनसक्छ ।

पेट्रोलियम खानी बन्नका लागि तीनवटा कुराको आवश्यकता पर्छ । जैविक पदार्थले भरिपूर्ण स्रोत चट्टान (सोर्स रक), तरल र ग्यास पदार्थहरू जम्मा भएर बस्न सक्ने छिद्रहरू भएको चट्टान (रिजरभ्वायर रक) र तेल जमिन सतहमा निस्कनका लागि रोक्ने छिद्रहरू नभएको ढकनीको रूपमा काम गर्ने चट्टान (क्याप रक) ।

स्रोत चट्टानमा पेट्रोलियम पदार्थ बन्छ र यो छिद्रहरू भएको चट्टानमार्फत सयौं किमिसम्म टाढा बहेर जान्छ र ढकनीको रूपमा काम गर्ने चट्टान (क्याप रक) को मुनि जम्मा भएर बस्छ । भण्डारण भएर बस्ने ठाउँलाई पेट्रोलियम ट्रयाप भनिन्छ ।

भौगर्भिक नक्सांकन
प्रोस्पेक्टिङको पहिलो चरणमा सम्भावित क्षत्रको भौगर्भिक नक्साङ्कन गरिन्छ । यसका लागि जमिनको सतहमा देखिएका चट्टानहरूको कम्पोजिसन, स्ट्रक्चर, उत्पत्ति र उमेरका बारेमा जाँच गरिन्छ ।

उक्त क्षेत्रमा स्रोत चट्टान, रिजर्भोयर चट्टान तथा क्याप रक छ वा छैन, पेट्रोलिय बन्नका लागि चाहिने तापक्रम पुगेको छ वा छैन र तिनको जमिनमुनिको फैलावट कस्तो छ भन्ने अनुमान लगाइन्छ । हाल पेट्रोलियम सम्भावना देखिएको चुरेक्षेत्र ३६ जिल्लामा फैलिएको छ र लगभग १८ हजार ८ सय ६० वर्ग किमि ओगटेको छ ।

खानी तथा भूगर्भ विभागको पेट्रोलियम अन्वेषण परियोजनाले विभाजन गरेको चुरेको १० खण्डमध्ये एक खण्डमा मात्र भौगर्भिक नक्साङ्कन गर्न १० जना भूगर्भविदलाई लगभग ६ महिना लाग्छ । वर्षको ६ महिनामात्र स्थलगत सर्वेक्षण गर्न उपयुक्त समय मानिन्छ ।

यस हिसाबले एक वर्षसम्म १० जना भूगर्भविदले लगातार काम गर्ने हो भने एउटा खण्डको नक्साङ्कन, तथ्याङ्कलाई प्रोसेसिङ, क्रस सेक्सन निर्माण तथा पेट्रोलयम खानी हुनसक्ने सम्भावित ठाउँको पहिचान गर्नसक्ने देखिन्छ । सबै खण्डको अध्ययन गर्न लगभग १०० जना भूगर्भविदले एक वर्षसम्म अनवरत कार्य गर्नुपर्ने हुन्छ ।

जियोफिजिकल सर्भे
जमिनको सतहमा देखिने भौगर्भिक प्रमाणका आधारमा अनुमानित खानीको अवस्थिति सही नहुन सक्छ । प्राय: पेट्रोलियम खानी धेरै गहिराइमा हुन्छन्, यसलाई थप यकिन गर्न अन्य विधि अपनाउनुपर्ने हुन्छ ।

यसमा जियोफिजिकल सर्भे जस्तै- ग्राभिटी, म्याग्नेटिक र सेस्मिक सर्वेक्षण विधि बढी प्रभावकारी हुन्छन् । भूभौतिकी सर्भेक्षणमा उच्च प्रविधि, दक्ष तथा अनुभवी जनशक्ति र ठूलो बजेटको आवश्यकता पर्छ भने स्थलगत सर्भेक्षण तथा तथ्याङ्क प्रशोधनका लागि लामो समय लाग्छ ।

यसैका आधारमा ड्रिलिङ गर्ने वा नगर्ने र कुन-कुन ठाउँंमा ड्रिलिङ गर्ने भन्ने यकिन गरिन्छ । जियोफिजिकल सर्भेक्षणका लागि यति नै समय लाग्छ भनेर अनुमान गर्न गाह्रो छ ।

जियोकेमिकल (भूरासायनिक) सर्भे
भूभौतिकी सर्भेसँगै भूरासायनिक सर्भेक्षण पनि उत्तिकै जरुरी हुन्छ । यसमा भूमिगत पानीमा हाइड्रो कार्वन र ग्यासको मात्रा कति छ भनेर जाँचिन्छ । साधारणतया पेट्रोलियम खानीको नजिकको पानीमा अन्य ठाउँको पानीभन्दा हाइड्रो कार्वन र ग्यासको मात्रा बढी हुन्छ ।

धेरै ठाउँको पानीको जाँच गरेपछि मात्र कतातिर हाइड्रो कार्वन र ग्यासको मात्रा बढिरहेको छ भन्ने पत्ता लगाउन सकिन्छ । सबै किसिमका सर्भेक्षणबाट एकैठाउँमा पेट्रोलियम खानी भएको सम्भावना देखियो भने ड्रिलिङ गर्न सकिने सम्भावित ठाउँहरू यकिन गरिन्छ ।

२. पहुँच स्थापना
भौगर्भिक नक्साङ्कन, भूभौतिकी तथा भूरासायनिक सर्भेबाट पेट्रोलियम खानीको सम्भावना प्रमाणित भएपछि ड्रिलिङ तथा अन्य विकासका कार्य अगाडि बढाउनका लागि ड्रिलिङ गरिने स्थानमा पहुँच स्थापना जरुरी हुन्छ ।

यसका लागि जग्गा अधिग्रहण, पहुँचमार्ग निर्माण, विद्युत लाइन विस्तार आदि कार्य जरुरी हुन्छ । साथै थुप्रै बजेट र समयको आवश्यकता पर्छ । नेपालको अनुभवमा छिटो काम भएमा पनि कम्तीमा १ वर्ष यस कार्यमा लाग्ने देखिन्छ ।

३. ड्रिलिङ
सम्भावित नयाँ ठाउँमा प्रथमपटक ड्रिलिङ गरी पेट्रोलियम खानी छ कि छैन भनी पक्का गरिन्छ । यसलाई सबैभन्दा जोखिमपूर्ण लगानी मानिन्छ ।

वाइल्डक्याट ड्रिलिङको सफलता दर १० देखि २५ प्रतिशतमात्र रहेको छ । यसको मतलव १० वटा ड्रिलिङ गर्दा १ देखि २.५ कुवामा मात्र पेट्रोलियम भेटिने सम्भावना रहन्छ । आधुनिक प्रविधि, अति अनुभवी र दक्ष जनशक्ति प्रयोग गरी अध्ययन गरेको ठाउँमा पनि ड्रिलिङको सफलता दर ५० प्रतिशतमात्र रहेको छ ।

अहिलेको अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवका हेर्ने हो भने गहिराइअनुसार एउटा कुवा ड्रिलिङ गर्न १० लाख डलरदेखि १ करोड ५० लाख डलरसम्म लाग्न सक्छ । यसैबाट अनुमान लगाउन सकिन्छ, यो कति जोखिमपूर्ण र महङ्गो छ भन्ने ।

४. डेभलपमेन्ट एन्ड प्रोडक्सन
ड्रिलिङ गर्दा यदि कुनै कुवामा पेट्रोलियम पदार्थ भेटियो भने त्यसपछि यसमा कति मात्रामा र कस्तो गुणस्तरको कच्चा पेट्रोलियम छ भन्ने वास्तविक तथ्य पत्ता लगाउनुपर्ने हुन्छ ।

यसका आधारमा यहाँबाट तेल निकाल्नु आर्थिक दृष्टिले फाइदाजनक र दिगो छ भन्ने प्रमाणित भएपछि मात्र उत्पादनको प्रक्रिया थालिन्छ । उत्पादन सुरु गर्नु अगाडि तेल कुवाको
विकास गर्नुपर्ने हुन्छ ।

सबभन्दा पहिले कुवामा धातु वा सिमेन्टको केसिङ राख्नुपर्ने हुन्छ, जसले एकातिर कुवालाई पुरिन दिँदैन भने अर्कोतिर भूमिगत पानी बहेर तेलको कुवामा मिसिनबाट जोगाउँछ ।

केसिङ राखिसकेपछि तेल भएको सतहभन्दा तलको भागमा विष्फोट वा अन्य विधिबाट चट्टानलाई फुटाइन्छ, जसले गर्दा तेल सजिलैसँग बहेर कुवामा जम्मा हुनसक्छ । यसपछि मात्र तेललाई जमिनको सतहसम्म तान्ने प्रक्रिया सुरु हुन्छ ।

यदि तेल भण्डारण भएको स्थानमा अत्यधिक चाप छ भने तेल आफ्नै चापका कारण १५ प्रतिशतजति तेल जमिनसम्म आफै बहेर आउँछ । बाँकी तेललाई पम्प गहिराइसम्म पुर्‍याएर तान्नुपर्ने हुन्छ । यति गहिराइबाट तेल तान्नका लागि विशेष किसिमका पम्पहरूको आवश्यकता पर्छ ।

५. ढुवानी
तेल कुवा प्राय: दुर्गम क्षेत्रमा हुन्छन् र यहांँ निकालिएको कच्चा तेल अलि सुगम ठाउँमा स्थापना गरिएको प्रशोधन केन्द्रसम्म ढुवानी गर्नुपर्ने हुन्छ । ढुवानी गर्न यात ठूला तेल ट्याङ्कर प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ या पाइप लाइन विछ्याउनुपर्ने हुन्छ ।

६. प्रशोधन
कच्चा तेलमा साधारणतया तेल, ग्यास, पानी, हिलोमाटो र अन्य प्रदूषित पदार्थको मिश्रण रहेको हुन्छ । प्रशोधन केन्द्रमा यी पदार्थलाई डिस्टिलेसन, क्र्याकिङ प्रक्रियाबाट विभिन्न किसिमका पेट्रोलियम पदार्थमा छुट्याइन्छ । ग्यासलाई छुट्याइसकेपछि कम्प्रेसरको माध्यमबाट तरल अवस्थामा परिणत गरिन्छ ।

तेललाई पनि प्रशोधन गरेर आवश्यकताअनुसार उच्चकोटीको हवाइजहाज इन्धन, मट्टितेल, पेट्रोल, डिजेल, हिटिङ आयल, लुब्रिकेन्ट आदिमा परिणत गरिन्छ । प्रशोधनपछि बाँकी रहेको ठोस पदार्थ अलकत्रको रूपमा प्रयोग हुन्छ । यस्तो किसिमको प्रशोधन केन्द्र स्थापन गर्नसमेत ठूलो धनराशि र समय लाग्छ ।

७. बिक्री-वितरण
पेट्रोलियम उत्पादनको अन्तिम खुड्किला भनेको बिक्री-वितरण हो । बिक्री-वितरण ट्याङकरका माध्यमबाट वा पाइप लाइनका माध्यमबाट गरिन्छ ।

नेपालकै पेट्रोलियम प्रयोग गर्न माथि उल्लिखित जीवन चक्र पार गर्नुपर्ने हुन्छ । यसका लागि कति समय लाग्ला ?

सामान्य हिसाबमा पनि यदि आजैबाट काम सुरु गर्ने हो, पर्याप्त बजेट व्यवस्था गर्ने हो, विदेशबाट भए पनि दक्ष जनशक्तिको व्यवस्था गर्ने हो, खरिद र टेन्डरका प्रक्रिया छिटोछरितो बनाउने हो, राजनीतिक अस्थिरता र हड्तालबाट प्रभावित नहुने अवस्था सिर्जना गर्ने हो भने पनि नेपाली बजारमा नेपालकै पेट्रोल उपलब्ध गराउनका लागि पेट्रोलियम चक्रका प्रत्येक खुड्किलालाई १ वर्ष समय दिँदासमेत कम्तीमा ७ वर्ष लाग्ने देखिन्छ ।

हाम्रोजस्तो देशमा अन्वेषण र ड्रिलिङ कार्य १ वर्षमा सम्भव छैन । मोरङ जिल्लामा २०४२ सालमा सुरु गरेर ४ वर्षमा जम्मा ३ हजार ५ सय २० मि. गहिराइसम्म मात्र ड्रिल गर्नसकेको अनुभव छ ।

नेपालका अन्य ठूला परियोजना निर्माणको अनुभव हेर्ने हो भने अन्वेषणदेखि बिक्रीयोग्य पेट्रोलियम बजारमा पुर्‍याउन कम्तीमा १० वर्ष लाग्न सक्छ । यसको अर्थ नेपाली जनतालाई निराश पार्न खोजिएको होइन, यो वास्तविकता हो ।

यो समयावधिमा आफ्नै पेट्रोलियम प्रयोग गर्न सके पनि ठूलो उपलब्धि मान्नुपर्ने हुन्छ । विश्व अनुभवलाई हेर्ने हो भने पनि यो समयावधि भनेको औसतमा छोटो समय हो ।

पाकिस्तानको बलुचिस्थानको पेट्रोल खानीको सर्वेक्षण सन् १९५२ मा सुरु भयो भने १९६७ देखिमात्र बिक्री-वितरण सुरु भयो । मलेसियाको सारावाक तेल खानीको सर्वेक्षण १९५० मा सुरु गरी १९६८ मा मात्र उत्पादन सुरु गरिएको थियो ।

नेपालको कुनै पनि निकायमा भौगर्भिक सर्वेक्षणका लागि आवश्यक पर्ने आधुनिक उपकरणहरू छैनन् । भएका उपकरणहरू खिया लागिसकेका छन् भने चट्टान, माटो, पानी आदिको रासायनिक परीक्षण गर्ने प्रयोगशाला एउटा पनि छैन । कतिसम्म भने चट्टानलाई काटेर माइक्रोस्कोपमा हेर्न मिल्ने स्लाइड बनाउने उपकरणसमेत राम्रा छैनन् ।

फेरि ती उपकरण चलाउन र तिनबाट आएका तथ्याङ्क विश्लेषण गर्नसक्ने विशेषज्ञको पनि कमी छ । एक हिसाबले भूभौतिकी सर्वे गर्ने ग्राभिमिटर, म्याग्नेटोमिटर, सेस्मोग्राफ, तिनलाई चलाउन जान्ने र त्यसबाट आएको तथ्याङ्कलाई विश्लेषण गर्न जान्ने जनशक्ति नेपालमा छँदै छैन भन्दा पनि हुन्छ ।

पेट्रोलियम खानीको ड्रिलिङ अन्य ड्रिलिङजस्तो सजिलो छैन । हाम्रो अनुभव, क्षमता र प्रविधि भनेको भूमिगत पानीको लागि बढीमा ३०० मिटरसम्म ड्रिलिङ गर्ने हो । तर पेट्रोलियमको लागि ४ किमिदेखि १० किमिसम्म ड्रिलिङ गर्नुपर्ने हुन्छ । यसको लागि विशेष दक्षता भएका प्राविधिज्ञ र उपकरणको आवश्यकता पर्छ ।

त्यसैगरी नेपालमा हालसम्म पनि पेट्रोलियम तथा अन्य खनिजको रासायनिक गुण र बनावटको विश्लेषण गर्नसक्ने विश्वासयोग्य प्रयोगशाला छैन ।

यस्तो अवस्थामा पेट्रोलियम अन्वेषण तथा उत्पादन झनै जटिल, खर्चिलो र सामान्य अवस्थाभन्दा बढी समय लाग्ने देखिन्छ । त्यसैले सरकारले दक्ष जनशक्ति विकास, पर्याप्त उपकरणको व्यवस्था तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको रासायनिक प्रयोगशाला स्थापनातर्फ ध्यान दिन जरुरी छ । यसका लागि हालको त्रिविको भूगर्भ विभाग र यसको पाठ्यक्रम पर्याप्त छैन ।

तसर्थ त्रिवि वा अन्य कुनै विश्वविद्यालयमा माइनिङ स्कुल स्थापना गरी सोही अनुरूपको पाठ्यक्रम तयार गरी पठनपाठन सुरु गर्नु जरुरी देखिन्छ ।

अन्त्यमा, दुई वर्षमा नै नेपालकै पेट्रोलियम प्रयोग गर्ने भन्ने प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको भनाइ एउटा सद्विचार मात्र हो । राजनीतिज्ञ आफैंमा विज्ञ हुनसक्दैनन् र राजनीतिज्ञले बोल्ने देशको नीतिमात्र हो ।

प्रधानमन्त्रीको भनाइको आशय जतिसक्दो छिटो हामीले आफ्नै देशको पेट्रोलियम प्रयोग गर्ने गरी कामकारबाही बढाउनुपर्छ भन्ने हो र यस भनाइमा कुनै खोट छैन । तर यसका लागि पेट्रोलियम अन्वेषण कार्यमा पर्याप्त बजेट विनियोजन, आधुनिक उपकरणहरूको खरिद, अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको प्रयोगशाला स्थापना तथा दक्ष जनशक्तिको विकासतर्फ सरकार तुरुन्त अग्रसर हुन आवश्यक छ ।

यदि सरकार दृढसंकल्पित हुने हो र आवश्यकता अनुसारको वातावरण बनाउने हो भने कम्तीमा १० वर्षभित्रमा हामी हाम्रै देशको पेट्रोलियम प्रयोग गर्न सक्छौं भन्ने कुरामा आशावादी हुन सकिन्छ ।

पौडेल भूगर्भ केन्द्रीय विभाग त्रिविका प्रमुख हुन् ।

Watch Video

तल को बक्समा क्लिक गर्नुहोस

Build a business:This is the easiest way to earn your millions. We've heard stories of entrepreneurs who have made their fortunes many times over because of the business they've built. Building a business is fun and gives you maximum freedom if you do it the right way.However, I would stay away from multi-level marketing firms, unless you're a sales superstar. Building a successful business requires you to create and use your own template, not that of others. The better system you can devise, the further you can go. One of the keys to building a business is that you surround yourself around the right people and stay educated.You'll also have to break many habits that you've been taught while growing up. Besides the many hours you put into your business in the beginning, the payoff is substantial and you could earn your first million within three years, like I did. There are more options than ever to do this if you're willing to make it happen!Bonus: Or you can do all. If you can specialize in a trade and become a sales superstar as you build your business, you'll be able to do what only the greatest innovators have been able to do.